Unia rozpieściła polskich samorządowców

Przygotowując dla Onetu duży materiał o wyborach samorządowych i o tym, jak rozmowa o przestrzeni publicznej może na te wybory wpłynąć, rozmawiam z wieloma osobami, które od różnych stron tematyką miejską się zajmują. Nie da się tych wszystkich rozmów zmieścić w jednym tekście, dlatego w całości będę niektóre z nich prezentował na blogu. Dziś rozmowa z socjologiem miast, dr. Pawłem Kubickim* z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Rozmawialiśmy w piękne czwartkowe popołudnie, w Bunkrze Sztuki. I, jak na krakowskich „nowych mieszczan” przystało, obaj na spotkanie przyjechaliśmy rowerami 🙂

Piotr Kozanecki: Inwestujemy setki milionów złotych w nowe drogi i estakady, budujemy wielką salę widowiskowo-sportową i/lub stadion, dodajemy jakieś muzeum, co najmniej jeden duży i kilka mniejszych festiwali kulturalnych. Tak wyglądał w ostatnim ćwierćwieczu model rozwoju polskich miast. Czy on się w najbliższym czasie zmieni?

Dr Paweł Kubicki: Ewidentnie widać, że się wyczerpuje, bo nie jest akceptowany przez tę najbardziej aktywną grupę mieszkańców. Należy pamiętać, że o losach miasta decydują właśnie najaktywniejsi obywatele którzy chodzą do wyborów, a frekwencja w wyborach lokalnych wynosi ok. 30-40 procent, w Krakowie w ostatnich wyborach do rad dzielnic wyniosła 12 procent.

Pozostali ten model akceptują?

Raczej o takich modelach nie myślą, traktują miasto jako miejsce do pracy i spania i na tym koniec. A te aktywne jednostki działające w ruchach miejskich już od dłuższego czasu wskazują na dysfunkcjonalność tego modelu rozwoju, który pan opisał.

Masowe media niedawno zauważyły te ruchy miejskie. Kiedy one się w ogóle pojawiły?

Stereotypowo ludzie wyobrażają sobie miejskiego działacza jako jeżdżącego na holenderskim rowerze młodego człowieka, który chodzi do modnej kawiarni i dyskutuje tam na modne miejskie tematy. To jest kompletnie nieprawdziwy obraz. Fala aktywizmu miejskiego wzbiera od dekady. To są radni dzielnicowi, biznesmeni, naukowcy, bardzo często ludzie, którzy już sprawdzili się na innych polach, osiągnęli coś w życiu.

Czyli nie powinniśmy mieć obaw o kompetencje ludzi zaangażowanych w ruchy miejskie?

Oczywiście, że nie. Ruch My Poznaniacy, który jako pierwszy wystartował w poprzednich wyborach samorządowych, zakładali stateczni i spełnieni mieszczanie w średnim wieku.  Wielu aktywistów miejskich to typowi przedstawiciele klasy średniej, którzy osiągnęli sukces życiowy i zaczynają myśleć o tym co poza ich własnym podwórkiem. A to dlatego, że przestali wierzyć, że strzeżone osiedle i prywatna szkoła dla dziecka rozwiązuje wszystkie problemy życia w mieście. Dostrzegają, że aby miasto dobrze funkcjonowało i było przyjemne do życia, trzeba o nim myśleć jak o dobru wspólnym, a nie sumie prywatnych własności.

Model się wyczerpuje, teoretycznie więc powinno się zanosić na zmianę władzy. I pewnie taka zmiana, nawet wbrew wielu sondażom, jest możliwa, choć widać, że bardzo trudna. Dlaczego?

Członkostwo w Unii Europejskiej bardzo służy lokalnym włodarzom. Łatwe pieniądze z UE pozwoliły z każdego prezydenta, jeśli tylko nie był ostatnią fajtłapą, zrobić wielkiego budowniczego. Trzeba też uczciwie przyznać, ze wizerunkowo miasta bardzo się w ostatniej dekadzie zmieniły. Są oczywiście różne niepotrzebne „białe słonie” (monumentalne, ale zbyt rzadko wykorzystywane i źle funkcjonujące obiekty – przyp. red.), ale ludzie generalnie widzą, że coś się zmienia, dzieje.

To samo mówił mi niedawno pewien krakowski biznesmen. Że czeka z utęsknieniem na moment, kiedy miasta będą sobie musiały radzić bez pieniędzy z Unii…

Jest to pewien problem, środki unijne służą często do budowania kapitału politycznego. Aktualnie rządzący mają ogromną przewagę nad kontrkandydatami, bo mogą regularnie przecinać wstęgi na nowo otwieranych inwestycjach i osobiście zapraszać na liczne festiwale. Ale ten model się już wyczerpuje, coraz częściej padają pytania, po co te inwestycje, jak wpłyną na jakość życia w mieście, ile będą kosztować w utrzymaniu? Trochę się tymi inwestycjami już nasyciliśmy…

Chyba Pan żartuje, dwupasmówkę zawsze można dołożyć…

Nieprawda, autostrady w mieście już nie są tak mile witane. Wiadomo, że po 1989 roku mieliśmy fatalne drogi i ogromne potrzeby w tym względzie. I cieszyliśmy się każdym nowym kilometrem. Ale to się zmienia. Dziś np. po takim krakowskim Ruczaju, który został kilkupasmową drogą rozcięty na pół, widać, jakie szkody przynosi taka polityka. To, że niełatwo złapać ludzi na lep wielkich inwestycji, pokazuje też odrzucenie pomysłu zorganizowania w Krakowie ZIO.

Dobrze, skoro nie wielkie inwestycje, to w jakim kierunku mogą pójść polskie miasta?

W kierunku poprawy jakości życia swoich mieszkańców.

A co się na taką „jakość życia” składa?

Bada się wiele różnych czynników, ale w Krakowie są trzy kluczowe obszary: poprawa czystości powietrza, dobrze działający transport publiczny, z którego korzysta duża część mieszkańców i cała gama prostych, drobnych czasami rzeczy, jak chociażby równe chodniki.

Tak, o tych prostych rzeczach to my zapomnieliśmy w ostatnim 25-leciu…

Łatwiej na kapitał polityczny przekuć wielką inwestycję otwieraną pompą, trudniej równy chodnik.

A myśli Pan, że jest możliwa sytuacja, w której burmistrz albo prezydent miasta stawia na taką właśnie poprawę jakości życia i uroczyście otwiera np. 100 fragmentów równego chodnika jednego dnia? I robi z tego lokalne polityczne wydarzenie?

Gdyby ci prezydenci, radni i burmistrzowie chodzili po tych chodnikach, jeździli rowerami albo komunikacją publiczną, to może tak. Problem w tym, że w większości mieszkają na przedmieściach i patrzą na swoje miasta przez pryzmat….

… szyby samochodu.

Dokładnie. A jak się patrzy zza szyby samochodu, to nie widzi się nierównego chodnika, tylko korki. A rower uważa się nie za istotny środek transportu miejskiego, tylko za zabawkę dla hobbystów i zapaleńców, bo przecież z Zielonek (jedna z podkrakowskich miejscowości – przyp. red.) i innych suburbiów się nie da rowerem dojeżdżać codziennie do Krakowa.

Miasta zachodniej Europy już te procesy związane z suburbanizacją i nadmiernie rozbudowaną infrastrukturą samochodową już przeszły. Czy my w Polsce możemy wykorzystać ich doświadczenia?

Suburbanizacja i niszczenie tkanki miejskiej przez samochody zostały dostrzeżone na Zachodzie w latach 70 i 80. i wówczas zaczęto temu przeciwdziałać. Miasta stały się przyjemniejsze, wzrosła w nich jakość życia i ludzie zaczęli trochę chętniej do nich wracać. My, niestety, uczymy się na błędach własnych, a nie cudzych. Moglibyśmy wykorzystać szanse, jaką daje nam relatywne zacofanie i nie „gonić Zachodu” na siłę, powielając przy tym ich błędy.  Ale takie głosy miały u nas słabą siłę przebicia. Jedno z najbardziej innowacyjnych współczesnych miast – południowokoreański Seul zlikwidował właśnie wielopasmowe arterie w centrum miasta i przywrócił stary nurt rzeki robiąc tam spacerowy bulwar, a będące niewiele mniejsze od Krakowa Helsinki planują całkowitą eliminację indywidualnego transportu samochodowego z miasta do 2025 roku. I to tam są centra najbardziej innowacyjnych firm, a u nas rozwija się outsourcing – o czymś to świadczy.

Te pomysły się do nas nie przebijają?

No cóż, u nas jest tak, że budujemy taką trzypasmówkę, jak krakowska Bora-Komorowskiego i się potem dziwimy, że tam jeżdżą jak wariaci po 150 km/h. A przecież taka droga się sama o taką prędkość prosi. Słowem, pomysły przebijają się, ale bardzo powoli. Pozytywnym przykładem może być tutaj fenomen budżetów obywatelskich.

Dlaczego?

Historia budżetu obywatelskiego w Polsce zaczęła się u progu XXI wieku, kiedy ta idea z Porto Alegre trafiła do nas dzięki anarchistom. Tyle że wówczas radzono im się popukać w czoło, nikt tego nie brał na poważnie, bo nie stali za tym panowie w drogich garniturach z wizytówkami ekskluzywnych agencji konsultingowych. Wydawało się, że jak nie jest drogo, to nie może być innowacyjnie. A na pomysły mieszkańców patrzyło się z podejrzliwością, dystansem.

Które miasto tę sytuację przełamało?

Sopot. Tam było dość łatwo, bo po pierwsze, to małe miasto, niewiele ponad  30 tysięcy mieszkańców, łatwiej o bezpośredni kontakt z radnymi, itd. Po drugie ideę tę promował tam znany aktywista i wykładowca akademicki dr Marcin Gerwin, więc trudniej było ją lekceważyć, jak w przypadku anarchistów. Dziś budżet obywatelski działa już w około setce miast, a Łódź wręcz uczyniła z niego swój znak rozpoznawczy.

Wydaje się, że grupą społeczną, która z racji demografii będzie miała w nadchodzących dekadach duże znaczenie, będą seniorzy. Na razie chyba trochę wykluczeni z tego współczesnego dyskursu o mieście?

To generalnie problem kapitalizmu konsumpcyjnego, który kulturowo wyklucza takich ludzi. Ma być pięknie, młodo i bogato. Ale seniorzy się wciąż angażują i ich znaczenie będzie rosło, zwłaszcza, że dużą rolę odgrywają tutaj Uniwersytety Trzeciego Wieku.

Czeka nas z tego powodu jakiś konflikt pokoleń? Pomiędzy ruchami miejskimi a ruchami emerytów?

Ależ one się mogą świetnie uzupełniać! Kiedyś społecznik kojarzył się rzeczywiście z osobami posiadającymi nadmiar wolnego czasu i czynami społecznym z PRL. Ale aktywizm staje się już modny w dobrym tego słowa znaczeniu i obie grupy mogą się połączyć, tym bardziej, że walka o równy chodnik to nie jest  coś, co powinno dzielić pokolenia. I młodszym i starszym chodzi o poprawę jakości życia.

Jakie pytania powinniśmy zadawać kandydatom w nadchodzących wyborach samorządowych, żeby wybrać tych najlepszych?

Trzy zasadnicze sprawy. Po pierwsze, z jakiej perspektywy patrzą na miasto. Czy z perspektywy osiedla, dzielnicy, gdzie liczy się tzw. narracja konkretna – dbanie o małe codzienne sprawy poprawiające jakość życia, czy z perspektywy przedmieść, gdzie miasto postrzegane jest jako przestrzenia do zarabiania pieniędzy. Po drugie, o propozycje kompleksowego rozwiązania problemu czystości powietrza. To piekielnie ważne.

Aż tak? Sporo ludzi uznaje to za eko-fanaberię.

To jeden z najważniejszych wskaźników jakości życia w mieście. Proszę sobie wyobrazić hipotetyczną sytuację: innowacyjna firma chce w Krakowie otworzyć swoje centrum, ludzie którzy tam pracują  mają rodziny i dzieci, jedno z pierwszych pytań, jakie z ich strony będą padać, będą dotyczyć czystości powietrza i potencjalnych form spędzania wolnego czasu. I czego się dowiedzą?

Że dzieci przez kilkadziesiąt dni w roku dzieci nie wychodzą z domu, bo ciężko oddychać…

I najważniejsi menagerowie nie przyjeżdżą. Trafia do nas outsourcingowy trzeci menadżerski garnitur, dla którego wartością będzie tanie piwo po pracy.

I po trzecie?

Model poprawy działania komunikacji miejskiej. Kraków miał kiedyś najlepszy system „zbiorkomu” w Polsce, ale to się zmieniło na niekorzyść. Ciągłe awarie, wykolejanie się tramwajów, źle dopasowane rozkłady, to wszystko złożyło się na to, że ilość mieszkańców korzystających z autobusów i tramwajów w ostatnich latach spadła. I to jest dramat – komunikacja miejska traci zaufanie mieszkańców.

Bo następuje sprzężenie zwrotne – mniej pasażerów to mniej pieniędzy z biletów, a to oznacza mniej kursów i jeszcze mniej pasażerów i jeszcze mniej pieniędzy… i tak w kółko.

Tak, ludzie szybko się zniechęcają. A bez lepszej komunikacji nie ma co myśleć o poprawie powietrza. Słuchałem niedawno na konferencji wystąpienia geografów z krakowskiego Uniwersytetu Pedagogicznego, prezentowali wyniki badań nad suburbanizacją. Na pytanie czym ludzie spod Krakowa dojeżdżają do pracy, szkoły, na zakupy, itp. kolej nawet się nie mieściła w błędzie statystycznym. Absolutna dominacja samochodów i prywatnych busów. A to przecież w każdej dobrze funkcjonującej aglomeracji kolej jest podstawą komunikacji.

Znajdą się kandydaci, którzy to zaproponują?

Kampania właśnie startuje. Trzeba ich o to pytać i zobaczymy.

*Dr Paweł Kubicki – socjolog z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Autor wielu badań na temat nowych mieszczan, miejskich tożsamości i funkcjonowania współczesnych metropolii. Współpracuje z Instytutem Obywatelskim, pod jego redakcją ukazał się w 2013 roku raport „Miasto w działaniu. Zrównoważony rozwój w perspektywie oddolnej”.